Адной з цікавых, але да канца не раскрытых старонак мінулага Гродзеншчыны з’яўляецца рост яе кніжных збораў, навуковых і мастацкіх калекцый, архіваў. У віхры падзей на працягустагоддзяў шмат што згубілася або згінула. Часам тое, што захавалася, знаходзілася далека ад нашай краіны, за мяжою, і аб сваіх багаццях, якімі б належала б ганарыца, мы ведаем даволі мала. Часткай нашай багатай духоўнай спадчыны з’яўляюцца царкоўныя, манастырскія, прыватныя бібліятэкі і сямейныя архівы Гродзеншчыны.

         Царкоўныя і манастырскія бібліятэкі, размешчаныя ў мястэчках захоўвалі на працягу стагоддзяў багатыя рукапісныя і кніжныя фонды, у тым ліку і выдатныя помнікі пісьменства і культуры беларускага народа.

         Асноўны масіў кніг захоўваўся ў бібліятэках манастырскіх (кляштарных). Адной з цэтральных бібліятэк ордэна базыльян была бібліятэка Жыровіцкага манастыра. Яна налічвала некалькі тысяч кніг, а таксама нот, карт.

         У 1895 г. многія кнігі былі пераведзены ў Вільню ў Троіцкі манастыр, яшчэ частка кніг і рукапісаў – у Віленскую публічную бібліятэку. Сярод перададзеных рукапісаў былі “Апостал”(XV ст), “Евангелле напрастольнае” (XV ст.), “Пацярык Пячорскі з дадаткамі” (XVI ст.), беларускі “Хранограф” складзены з рукапісаў 16-XVII ст. ст., “Зборнік навучанняў” (XVII ст.) і г.д. Трэцяя частка кніг трапіла ў бібліятэку духоўнага вучылішча ў Жыровічах.

         Невялікія бібліятэкі былі практычна ва ўсіх базыльянскіх манастырах: у Талачыне (1820 г. – 572 кнігі), Барунах (1804 г.- 285 кніг), Міры (1822/24 – 34 тамы), Лядах, Антопалі, Беразвеччы і інш.

         Бібліятэка піярскага кляштара ў Шчучыне налічвала больш за 2000 кніг, пераважна прыродазнаўчых, медыцынскіх, матэматычных. Былі тут творы Гамера, Гарацыя, Плутарха, Ціта Лівія, Вальтэра, Мантэск’е.

         Піярскія бібліятэкі існавалі таксама ў Лужках, Драгічыне. Вялікія кнігазборы мелі кляштары кармелітаў у Глыбокім, дамініканаў у Валынцах і Шклове.

         Поўнай статыстыкі прыватных бібліятэк не існуе. Таму данныя аб іх вельмі фрагментарныя. Культурныя каштоўнасці захоўваліся практычна ў кожнага больш менш значнага абшарніка. Музейныя калекцыі, сямейныя архівы, карцінныя галерэі і бібліятэкі мелі каля 400 маенткаў. З іх 54 знаходзіліся ў мястэчках і толькі 4 у гарадах.

         Некаторыя кніжныя калекцыі і сямейныя архівы збіраліся на працягу стагоддзяў і ўключалі ў сябе дакумент некалькіх радоў, папаўняліся і перадаваліся з пакалення ў пакаленне, захоўваліся ў спадчынных маентках побач з іншымі сямейнымі рэліквіямі ў  спецыяльна прызначаных памяшканнях, апякаліся і захоўваліся з вялікай пашанай і любоўю. Так, у Вялікай Бераставіцы “старая” бібліятэка Касакоўскіх налічвала 3000 тамоў кніг на лацінскай, польскай, французскай, рускай, нямецкай мовах пераважна па гісторыі, праву, геральдыцы, філасофіі. Даволі багаты сямейны архіў размяшчаўся ў спецыяльным памяшканні. Ен складаўся з дакументаў, якія краналі часы гетмана Хадкевіча. Тут знаходзіўся развітальны ліст Напалеона да генерала Юзафа Касакоўскага. Гэтыя багацці перажылі першую сусветную вайну. У міжваенны час бібліятэка папоўнілася яшчэ 1500 тамамі. Некаторыя дакументы з архіву былі перададзены Гродзенскаму музею. Але большая частка кніг, архіўных збораў і калекцыі мастацкіх твораў былі разрабаваны і спалены разам з палацам на пачатку другой сусветнай вайны.

         У Шчучыне захоўваліся багатая бібліятэка і сямейны архіў Друцкіх-Любецкіх, прывезены з радавых маенткаў з Піншчыны. Найбольш каштоўная частка архіву складалася з дакументаў эканамічна-гаспадарчага характару (з 1537 па 1846 г.). Былі тут таксама матэрыялы палітычнага зместу. Іх на пачатку XIX ст. перадалі ў Кракаў у музей Чартарыскіх. А тое, што разам з кнігазборам захоўвалася на месцы, у Шчучыне, было знішчана ў першую сусветную вайну.

         З сярэдзіны XIX ст. захоўваліся ў Скідалі архіў і бібліятэка князеў Чацвярцінскіх. Архіў налічваў каля 8000 спраў, уключаючы перапіску, сямейныя паперы, судовыя справы і г.д. У 1915 г. усе гэта было часткова знішчана ў час пажару Скідаля, а часткова разрабавана.

         У маентку свіслач, які належаў Тышкевічам, у 30-я гады XIX ст.было знойдзена шмат фамільных папераў і дакументаў XVII – пачатку XIX ст. Салагубаў, Патоцкіх. Гэта былі маемасныя дакументы (прывілей Станіслава Аўгуста на староства Эйшышскае, інвентары фальваркаў, кантракты, інвентары мястэчка Свіслач), сямейныя дакументы (метрычныя выпіскі) і г.д. Гэтая частка сямейнага архіву пасля канфіскацыі трапіла ў архіў Гродзенскай палаты дзяржмаемасці.

         У маентку Азеры ў памешчыка Валіцкага было 2820 кніг, а таксама старажытныя рукапісы, прывілеі. Але пасля канфіскацыі, гэты багаты скарб быў перададзены Віленскай публічнай бібліятэцы.

         У палацы мястэчка Рось знаходзіліся збор партрэтаў роду Патоцкіх, багаты гістарычны архіў і бібліятэка. Архіўная крыніца 1836 г. сведчыць, што пасля смерці  Фелікса Патоцкага засталося 1324 кнігі, з іх на польскай мове 378, французскай – 302, італьянскай – 93, англійскай – 28, лацінскай – 382, нямецкай – 141.

         Сярод бібліятэчных збораў вылучаецца бібліятэка Свіслацкай гімназіі. Грошы на яе заснаванне і далейшае пашырэнне даў Вінцэнцій Тышкевіч, уладальнік Свіслачы. У гэтай бібліятэцы аснову кнігазбора складала навучальная літаратура.

         У 1808 г. у бібліятэцы было 889 кніг, 550 з якіх ахвяраваў Тышкевіч. У 1826 г. у вучэбнай бібліятэцы было ўжо 2030 тамоў. У 1835 г. бібліятэка налічвала 2931 кнігу, 8 тамоў перыядычных сачыненняў.

         Самымі вялікімі прыватнымі бібліятэкамі ў мястэчках былі бібліятэкі Сапегаў у Ружанах і Дзярэчыне. Пачатак кнігазбору дала ружанская бібліятэка. Есць звесткі, што князь Александр Сапега 12 верасня 1784 г. прымаў у Ружанах караля Станіслава Аўгуста, які “с любопытством рассматривал богатую библиотеку, в которой было много библиографических редкостей, а также фамильный Сапежинский архив”.

         У 1786 г. ружанская бібліятэка была перанесена ў Дзярэчын. Па звестках Цыбулі В.А. у дзярэчынскім архіве было 232 назвы рукапісаў і кніг XV – XVII ст. Шмат якія кнігі мелі гравюры-ілюстрацыі. Калі разглядаць іх паслядоўна, можна падрабязна пазнаеміцца з развіццем еўрапейскай гравюры на вялікім прамежку часу, знайсці яскравыя ўзоры работ вядомых майстроў. Адчуваецца, як адзначае М. Нікалаеў, бібліяфільскае стаўленне да кнігазбору: шматлікія экслібрысы, спецыяльныя і рэдкія выданні, для большасці кніг – уніфікаваны пераплет з залатым цісненнем.

         Ігар Трусаў дае звесткі, што кляштарная бібліятэка ў Дзярэчыне налічвала 1143 тамы, а бібліятэка ў Шчучыне – 2751 том.

         У 1831 г. большую частку дзярэчынскай бібліятэкі і архіва Сапегаў перадалі ў імператарскую публічную бібліятэку ў Пецярбургу. Гарадзенскі  чыноўнік пісаў у Дэпартамент дзяржмаемасці: “Из доставленных из Деречино в Гродно 2451 книг отправлено к министру императорского двора только 2151, а остальные 294, яко требующие переводчика и совершенно малозначащие, писаные по большой части на польском языке, и по несколько десяток экземпляров одного издания, оставлены здесь впредь до особого распоряжения”. У 1838 г. былі перапраўлены і астатнія кнігі.

         Такім чынам, сямейныя фонды, прыватныя, царкоўныя, манастырскія бібліятэкі прадстаўляюць сабою цікавую і каштоўную крыніцу ведаў аб мінулым. Для бібліятэкі адводзілі спецыяльныя памяшканні. Колькасць кніг вагалася ад некалькіх соцен да некалькіх тысяч. Але часта лес бібліятэк быў сумны. У выніку войн і разбурэнняў, пажараў загінула шмат каштоўных дакументаў, кніг, рукапісаў.